Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Znaczenie

25.11.2020

Czy można "podniecać ogień"?

Szanowni Państwo,
ostatnio będąc na Mazurach z rodziną użyłem wyrażenia "podniecać ogień", mając na myśli że trzeba dorzucić drewna do ogniska, żeby je podtrzymać. Rodzina była zaskoczona tą formą. Czy takie wyrażenie istnieje, i czy poprawnie go użyłem?
Z góry dziękuję za odpowiedź.

W wypadku gdy mamy tego rodzaju wątpliwości znaczeniowe, możemy zacząć od przeszukania słowników języka polskiego. Wielki słownik języka polskiego (wsjp.pl) podaje kilka znaczeń czasownika „podniecać”, w tym znaczenie: `sprawiać, że jakieś zjawiska, uczucia lub stany są intensywniejsze, mocniejsze lub większe`( https://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=30144&id_znaczenia=4938779&l=21&ind=0). W związku z tym możliwe jest połączenie „podniecać ogień”, w którym przymiotnik wskazuje na intensywność. Należy jednak zwrócić uwagę, że to znaczenia poprzedzone jest kwalifikatorem „książkowy”, co oznacza, że połączenie "podniecać ogień" będzie miało charakter nacechowany (nieneutralny). Dlatego użyte w komunikacji potocznej może zwracać uwagę, a nawet wywoływać zdziwienie - z czym się Pan spotkał.

zdjęcia:

Poradnia

29.10.2020

Co jest kubkiem, a co szklanką?

Witam,
czy nazywać plastikowe, przezroczyste naczynie do picia bez uszka kubkiem czy szklanką?

W rozstrzygnięciu pomoże informacja zawarta w Wielkim słowniku języka polskiego (wsjp.pl). Zgodnie z definicją słownikową szklanka to 'szklane naczynie o kształcie walca, czasem lekko rozszerzające się ku górze, o pojemności zbliżonej do ćwierć litra, przeznaczone do picia różnych napojów'. Natomiast kubek to 'nieduże naczynie z uszkiem lub bez uszka, cylindryczne lub o kształcie ściętego stożka, przeznaczone do picia różnych napojów, trzymane w ręku'. Jak wynika z definicji uszko nie jest podstawową cechą kubka. Skoro naczynie nie jest szklane i nie ma uszka, to można je określić nazwą kubek, na co wskazuje m.in. połączenie „plastikowy kubek”, które podaje cytowany wyżej słownik. To powinno wyjaśnić wątpliwości.

Poradnia

16.09.2020

Co oznacza słowo archaizm?

Szanowni Państwo,
Mam pytanie dotyczące znaczenia słowa "archaizm". Oczywistym jest, że oznacza ono wyraz lub frazę, które były niegdyś używane, natomiast wyszły już z powszechnego użycia. Jednak w niektórych źródłach można znaleźć informację, że słowa "archaizm" można użyć w bardziej ogólnym znaczeniu - w odniesieniu do starych rzeczy, przestarzałych metod czy poglądów. Szczególnie interesuje mnie użycie określenia "archaizm" w odniesieniu do nieaktualnych opinii lub przekonań. Np.: "Przekonanie o tym, że palenie tytoniu sprzyja poprawie zdrowia to archaizm" lub "Pogląd, że kobietom łatwiej jest zdać egzamin na prawo jazdy to totalny archaizm".
Z góry dziękuję za odpowiedź.
Pozdrawiam

Jak słusznie Pani zauważyła, słowo "archaizm" ma różne znaczenia. Jedno z nich to znaczenie specjalistyczne używane w językoznawstwie, drugie znaczenie podstawowe. Wyraz archaizm może określać cechy języka, a także wskazywać na pewną przestarzałość, nieaktualność poglądów, opinii, postaw itp. Obydwa znaczenia notują słowniki języka polskiego. Podajemy poniżej definicję za Wielkim słownikiem języka polskiego PAN (https://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=86835&ind=0&w_szukaj=archaizm):
- w językoznawstwie (jęz.) 'wyraz, postać fonetyczna, znaczenie, forma fleksyjna wyrazu lub konstrukcja składniowa współcześnie odczuwane jako już w zasadzie nieużywane, z wyjątkiem tekstów stylizowanych na dawne'
- książkowe (książk.) 'zjawisko postrzegane jako przestarzałe i należące do minionej epoki'.
Warto zwrócić uwagę, że drugiej definicji towarzyszy kwalifikator "książkowe". Opatruje się nim jednostki używane jedynie w sytuacji oficjalnej, często jedynie w języku pisanym, głównie w celu podniesienia stylistycznej wartości wypowiedzi, popisania się erudycją itp. Podane przez Panią zdania zawierają słowo archaizm użyte w odpowiednim znaczeniu. Można zadać jedynie pytanie, w jakim kontekście występują te zdania.

Poradnia

07.09.2020

Piękność

Uszanowanie,
moim marzeniem jest dowiedzenie się, czy używanie wyrazu "piękność" jako przydawki (np. piękność dnia, piękność chwili) jest już formą archaiczną? Nie spotkałem się z nią wiele razy, dominuje raczej "piękno dnia", "piękno chwili". Zastanawiam się, czy język zmienił się już na tyle, że użycie "piękności" w taki sposób jest już nieaktualne.
Dziękuję za poświęconą uwagę i czas.
Wszystkiego dobrego!

Język żyje, zmienia się, to jest oczywiste. Najpierw uściślijmy - rzeczownik "piękność" w podanych przez Pana połączeniach nie występuje w funkcji przydawki.
Dawniej rzeczownik "piękność" miał szerszy zakres użycia i większą łączliwość z innymi rzeczownikami, które występowały w roli przydawek (np. piękność obrazu - jak podaje Słownik wileński z 1861 roku). Ewentualna „nieaktualność” rzeczownika "piękność" w tych połączeniach wyrazowych ma inne podłoże - wynika z utrwalonej w takich wyrażeniach łączliwości rzeczownika "piękno".
Trudno mówić, że połączenia „piękność dnia” , "piękność chwili" czy "piękność miasta" ma charakter archaiczny, raczej - nacechowany stylistycznie. Najczęściej występują one w opracowanej odmianie języka, są właściwe dla starannej polszczyzny. Doskonale spełniłyby się również w funkcji tytułu dzieła literackiego, filmowego, nazwy, bo zapadałyby w pamięć, zatrzymywały uwagę odbiorcy formą rzadko używaną na co dzień. Nie bez znaczenia jest też osobowe znaczenie rzeczownika "piękność" ('piękna kobieta'), częstsze w użyciu, niż "piękność" w znaczeniu cechy/ zbioru cech. Połączenie „piękno dnia” jest neutralne stylistycznie i utrwalone w użyciu w różnych kontekstach.

Poradnia

25.04.2020

Czy toń wodna to pleonazm?

Dzień dobry,
w mojej pracy zawodowej dość często natykam się na zwrot "w toni wodnej". Czy jest to określenie poprawne? Według mnie znaczy to samo co masło maślane albo cukrowy cukier. Za poprawne natomiast uważam określenia: w toni morskiej, w toni słonej wody, w toni wzburzonej wody, w toni jeziora. Czy mam rację? Będę wdzięczny za odpowiedź.

W wypadku tego rodzaju wątpliwości znaczeniowych najlepiej zacząć od definicji słownikowych.
Definicja w Słowniku języka polskiego PWN (https://sjp.pwn.pl/sjp/ton;2530000.html) akcentuje pewną cechę tego rzeczownika: toń `głębia, głębina`.
Więcej informacji podaje Wielki słownik języka polskiego PWN - przy haśle toń poza znaczeniem wymieniane są też synonimy i typowe połączenia (https://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=8705&ind=0&w_szukaj=to%C5%84). Sama definicja jest nieco poszerzona i - co ważne - uzupełniona kwalifikatorem stylistycznym „książkowy”. Słownik definiuje toń (książk.) jako `obszar wodny, gdzie woda jest głęboka`. Do głównej cechy znaczeniowej rzeczownika toń nawiązuje też zbiór jego synonimów: głąb, głębia, głębina. Z kolei wśród połączeń wyrazowych znalazły się następujące:
- jeziorna, rzeczna, morska, wodna; bezdenna, nieprzebyta; spokojna, wzburzona; zdradliwa; migotliwa toń
- toń jeziora, morza, oceanu, rzeki, stawu, wody
- wynurzyć się z toni
- ginąć w toni.
W świetle ustaleń słownikowych połączenia „toń wodna” nie można uznać za niepoprawne w komunikacji potocznej. Wydaje się nawet, że sam rzeczownik „toń” mógłby być odbierany jako niepełny bez dookreślenia, dlatego że na co dzień nie jest często używany (ma nacechowanie książkowe). Nie oznacza to jednak, że nie ma Pan racji. Połączenie „toń wodna” ma charakter redundantny, czyli znaczeniowo nadmiarowy. W obszarach komunikacji wymagającej posługiwania się językiem oficjalnym (starannym, wzorcowym), naukowym zapewne należałoby go zastępować połączeniami "w toni jeziora" itp.

Poradnia

07.04.2020

Dziennik z podróży a dziennik podróżny

Szanowni Państwo,
chciałabym się dowiedzieć czy wyrażenia dziennik podróży i dziennik podróżny można stosować zamiennie. Myślałam, że dziennik podróży to dziennik opisujący jakąś podróż, a dziennik podróżny to taki, który ma format umożliwiający zabranie go ze sobą w podróż, ale ostatnio spotkałam się z opinią, że to nieprawda.
Z góry dziękuję za odpowiedź.

W niektórych zdaniach (wypowiedziach) wyrażenia "dziennik podróżny" i "dziennik z podróży" można stosować wymiennie, jeśli występują ze znaczeniem 'dziennik, codzienne notatki z przebiegu podróży'. Dziennik podróżny może również oznaczać 'notatnik, który zabieramy ze sobą w podróż', ponieważ ma niewielki format, jest praktyczny i przydatny. Wynika z tego, że nie można całkowicie rozgraniczyć znaczeń tych wyrażeń.

Poradnia

26.03.2020

jakie cechy ma "osoba specyficzna"?

Dzień dobry
Poproszę o wyjaśnienie co oznacza osoba specyficzna. Czy nazywając kogoś osobą specyficzną, jak należy to odebrać, jako pozytywną czy negatywną cechę.

Wyrażenie "osoba specyficzna" oznacza osobę wyróżniającą się charakterystycznymi, wyjątkowymi cechami. Wyrażenie dość często jest używane do określenia osoby, która zwraca uwagę cechami uznawanymi za inne, odmienne bądź dziwne. W zależności od sytuacji cechy te mogą być postrzegane różnie. Samo wyrażenie może mieć zarówno negatywne, jak i pozytywne nacechowanie lub skojarzenia.

Poradnia