Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Nazwy własne

29.01.2019

Odmieniamy nazwiska: Oleksy, Fudali i Barłóg!

Szanowni Państwo, jak odmieniają się nazwiska Fudali i Oleksy w liczbie pojedynczej i mnogiej?
Która forma nazwiska Barłóg jest poprawna: według Barłoga czy według Barłóga?

Nazwiska zakończone w mianowniku liczby pojedynczej końcówką -i, -y (Oleksy, Fudali) mają przymiotnikowy model odmiany, czyli przyjmują w poszczególnych przypadkach odpowiednie końcówki przymiotnika. Podane w Pana pytaniu nazwiska odmieniają się więc następująco:
w liczbie pojedynczej - (mianownik) Fudali, Oleksy,
(dopełniacz) Fudalego, Oleksego
(celownik) Fudalemu, Oleksemu
itd.
w liczbie mnogiej - (mianownik) Fudalowie, Oleksowie
(dopełniacz) Fudalich, Oleksych
(celownik) Fudalim, Oleksym
itd.
Warto zwrócić uwagę, że w mianowniku liczby mnogiej nazwiska mają rzeczownikową końcówkę -owie.
Z kolei nazwisko Barłóg odmienia się jak rzeczownik i zgodnie z normą językową ma w dopełniaczu liczby pojedynczej formę Barłoga ("według Barłoga"). Wymiana "ó" na "o" zachodzi w nazwisku w taki sam sposób jak w rzeczownikach pospolitych, np. wóz - wozu. Mimo tego może się zdarzyć, że osoba nosząca to nazwisko używa w dopełniaczu formy Barłóga i w odmianie nazwiska zachowuje "ó".

Poradnia

24.01.2019

Panie Janie ?

Wiem, że w mowie i piśmie niewłaściwa jest forma "Szanowny Panie Kowalski", ponieważ należy używać "Szanowny Panie", względnie z tytułem, np. "Szanowny Panie Redaktorze".
Ponadto wiem, że w mowie niewłaściwa jest forma "Szanowny Panie", bo sugeruje ona ironię i brak szacunku względem adresata (z tego samego względu odpada również "Szanowny Kowalski"), więc należy mówić po prostu "Proszę Pana".

Nie wiem natomiast, czy uznają Państwo za poprawną w mowie i piśmie - z perspektywy językowej i savoir-vivre'owej formę "panie Janie". Bardzo często słyszy się ją, nawet jeśli ludzie się nie znają albo dopiero co się poznali. Uzasadnia się to chęcią skrócenia czasu potrzebnego na komunikowanie się. Z jednej strony ma to niby podkreślać formalność relacji z osobą obcą, a z drugiej strony ma to sprawić, że rozmowa nie jest nadęta i przesadnie formalna, bo używamy czyjegoś imienia ("...Janie"). Skrajną postacią takiej oszczędności czasu jest przejście "na Ty".

PS Czy poprawnie napisałem powyżej "savoir-vivre'owej"?

Istotnie, istnieją różnice w doborze form adresatywnych w zależności od sytuacji ich użycia (mowa, pismo, list elektroniczny), stopnia oficjalności komunikacji, relacji między nadawcą a odbiorcą (równorzędnych/ nierównorzędnych), a także intencji nadawcy czy celu komunikacyjnego. Podawane formy z nazwiskiem nie są poprawne z punktu widzenia grzeczności językowej.
Forma „pan + imię” może budzić wątpliwości wtedy, gdy nadawca stosuje ją, by skrócić dystans z odbiorcą, a oficjalna sytuacja komunikacyjna i relacje między uczestnikami komunikacji tego nie uzasadniają. Jak widać, wiele zależy od czynników towarzyszących komunikacji i to w zależności od nich można uznać ją za właściwą lub nie. Przy okazji warto zwrócić uwagę na szerzenie się w etykiecie językowej tendencji do skracania dystansu i tworzenia przyjaznych, pozytywnych relacji międzyosobowych.
Jeśli chodzi o zapis przymiotnika „savoir-vivre'owy”, to reguły ortograficzne wskazują na zapis z łącznikiem i apostrofem (przyrostek -owy tworzący przymiotnik występuje po samogłosce, która nie jest wymawiana). Należy jednak zaznaczyć, że zapis tego rodzaju przymiotników od wyrazów obcych wykazuje tendencję do zmiany: do uproszczenia zapisu i pisowni bez apostrofu. Zmiany te mają charakter dynamiczny, aktualny i nie do końca ustalony. Wielki Słownik Ortograficzny PWN podaje np. oboczny zapis (z apostrofem i bez) dla przymiotnika o podobnej budowie: „software’owy” albo „softwarowy” (https://sjp.pwn.pl/so/software-owy;4512876.htm). Wydaje się więc, że można się spodziewać także uproszczonego zapisu „savoir-vivrowy”.

Poradnia

06.01.2019

Rondo i dworzec, czyli o nazwach obiektów

Zawsze mam dylemat, jaki jest poprawny zapis nazw dworców kolejowych i autobusowych, np. Dworzec Centralny, Dworzec Północny, Dworzec Kaliski. Czy słowo „dworzec” powinniśmy zapisywać wielką literą? Istnieje zasada, że jedno- i wielowyrazowe nazwy dzielnic, ulic, placów, a także obiektów i budowli zapisujemy wielkimi literami. Jednak jeśli stojący na początku wyraz jest rzeczownikiem pospolitym oznaczającym rodzaj tego obiektu (bardzo często spotykane w przypadku ulic, np. ulica Narutowicza) i nie jest to wyraz „Aleje” (np. Aleje Jerozolimskie w Warszawie, ale już aleja Włókniarzy w Łodzi), wyraz ten zapisujemy małą literą.

Ciekawy przypadek dotyczy rond. Często zdarza się, że skrzyżowanie ulic lub węzeł drogowy ma w swojej nazwie słowo „rondo”, mimo że w rzeczywistości rondem nie jest. W Łodzi mamy np. Rondo Powstańców 1863 r., które w ogóle ronda nie przypomina. Istniało też, na przykład, rondo Inwalidów, na którym, bez większej przebudowy (i tak kształtem przypominało ono bardziej zwykłe skrzyżowanie, niż rondo), zmieniono organizację ruchu tak, że obecnie nie jest już ono rondem, lecz zwykłym skrzyżowaniem. Nie wiem, czy robię to słusznie, ale sam mam zwyczaj zapisywania słowa „rondo” małą literą w nazwach tych skrzyżowań, które rzeczywiście są rondami, a wielką literą w nazwach tych skrzyżowań, które rondami są tylko z nazwy – czyli np. w nazwie „rondo Inwalidów” zapisywałem ją małą literą, gdy to skrzyżowanie było jeszcze rzeczywiście rondem, a obecnie zapisuję ją wielką literą: Rondo Inwalidów. Czy w związku z powyższym w nazwach takich, jak „dworzec Północny” słowo „dworzec” powinniśmy zapisywać jednak małą literą: dworzec Północny, dworzec Fabryczny, dworzec Kaliski, dworzec Centralny?

Słusznie Pan zauważył, że przepisy ortograficzne nakazują zapis małą literą rzeczownika pospolitego, znajdującego się na początku jedno- lub wielowyrazowej nazwy obiektu lub budowli. Niemniej w wypadku nazw tego rodzaju oprócz normy ortograficznej istotny jest również zwyczaj językowy, czy szerzej tradycja językowa jej zapisywania. Zgodnie z tradycją językową podane przez Pana nazwy dworców zapisuje się wielkimi literami. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby zapisać je w inny sposób, zgodnie z regułą ortograficzną, np. dworzec Centralny.
Ciekawa jest motywacja zapisywania przez Pana nazwy rondo w kilkuwyrazowych nazwach skrzyżowań. Nie wydaje się jednak wystarczającym uzasadnieniem do różnicowania zapisów tego rodzaju. Co więcej, nie możemy się zgodzić, że łódzkie rondo Powstańców 1863 r. nie przypomina ronda. Nazwa rondo odnosi się nie tylko do samego skrzyżowania o określonych regułach poruszania się po nim, ale również do placu przy takim skrzyżowaniu. Wewnątrz, jeśli można tak powiedzieć, skrzyżowania znajduje się właśnie taki kolisty plac, podobny charakter ma rondo Inwalidów. Widać to bardzo dobrze na mapach (zdjęciach) Google robionych z lotu ptaka (https://www.google.com/maps).

Poradnia

04.01.2019

Czy nazwisko Kupc się odmienia?

Chciałabym spytać, czy (a jeśli tak, to w jaki sposób) należy odmieniać nazwisko Kupc (nie Kupiec!) w wersji męskiej. Wiem, że w wersji żeńskiej jest ono nieodmienne, podejrzewam, że w męskiej powinno się odmieniać, jednak mój niepokój budzi odmienianie go w taki sam sposób, jak "Kupiec". Wydaje mi się, że mówiąc np. panu Robertowi Kupcowi gubimy odmienność nazwiska od wersji tożsamej z rzeczownikiem pospolitym (czyli nie wiadomo, czy chodzi o pana o nazwisku Kupc, czy Kupiec).
Na inny sposób odmiany nie mam pomysłu. Będę wdzięczna za rozwianie moich wątpliwości.

Nazwisko Kupc w wersji męskiej powinno być odmieniane, tak jak wiele innych nazwisk. Nazwisko, o które Pani pyta, jest wariantem fonetycznym nazwiska Kupiec, charakterystycznym dla Polski północnej i części Wielkopolski. W Polsce południowej przeważa wariant Kupiec. Różnica formy wynika z dawnych procesów fonetycznych, których rezultaty były zróżnicowane regionalnie. W związku z tym w nazwisku Kupc nie ma wymiany samogłoskowej "e" do zera dźwięku po spółgłosce "p" (Kupc - Kupca), jak w odmianie nazwiska Kupiec - Kupca.
Męskie formy nazwiska Kupc i Kupiec odmieniają się według deklinacji męskiej (męskoosobowej), tak jak rzeczownik pospolity "kupiec". Odmiana obydwu nazwisk jest więc z konieczności taka sama, w przypadkach zależnych mają takie same formy, różni je tylko postać mianownika. Jak słusznie Pani zauważyła, forma przypadka zależnego (np. celownika - Kupcowi) nie wskazuje na właściwą postać nazwiska w mianowniku.

Poradnia

16.12.2018

Lotnisko na Okęciu czy w Okęciu?

Od jakiegoś czasu toczę spór ze współpracownikiem odnośnie poprawności doboru przyimków „w” i „na”.
O ile większość reguł wydaje się jasna, to jednak proszę o pomoc w rozwiązaniu dylematu co do tego, która z poniższych konstrukcji jest właściwa. Czy może obie są dopuszczalne?
Odbiór samochodu na lotnisku w Okęciu.
Odbiór samochodu na lotnisku na Okęciu.
Czym się kierować w kwestii doboru przyimka w podobnych sytuacjach? Proszę o pomoc.

Wyjaśnienie zaczynamy trochę nietypowo - od pokazania zwyczaju językowego w zakresie, którego dotyczy pytanie. Jeśli sięgnąć do Narodowego Korpusu Języka Polskiego (nkjp.pl) i wpisać do którejś z wyszukiwarek wyrażenie przyimkowe "na Okęciu", to uzyskamy całą masę połączeń tego typu. Oznacza to, że taka konstrukcja jest powszechna. Z kolei, jeśli wpiszemy połączenie "w Okęciu", to pokazuje się jeden wynik, świadczący o tym, że taka konstrukcja nie jest w języku używana.
Dobór przyimka uwarunkowany jest kategorią znaczeniową nazwy Okęcie – jest to nazwa osiedla (w Warszawie). Zazwyczaj nazwy osiedli są używane z przyimkiem "na", np. mieszkam na Północy, na Pradze, na Rakowie, na Muranowie, na Murckach itd.
Niektóre nazwy osiedli późno włączonych w obręb miasta, będących dawniej osobnymi miejscowościami, łączą się z przyimkiem "w", np. w Sikorce, w Dźbowie itp. W zasadzie nie można podać jednej zasady rozstrzygającej o doborze przyimków "w", "na", decydować bowiem mogą różne kwestie znaczeniowe.
Nazwy miejscowości łączą się z przyimkiem "w", np. w Warszawie, we Wrocławiu, w Kazimierzu, w Opolu.
W pełni poprawne jest zatem zdanie "Odbiór samochodu na lotnisku na Okęciu". Można również użyć prostszej konstrukcji "Odbiór samochodu na lotnisku Okęcie", która zawiera poprzednią, nadal czytelną nazwę lotniska.

Poradnia

12.11.2018

Łąkie - czy mieszkam w Łąkiem?

W Polsce jest kilka miejscowości o nazwie Łąkie. Poszukiwałem zasad odmiany tej nazwy i w Internecie znalazłem tylko jeden wpis o treści:

Mianownik - łąkie
Dopełniacz - łąkia
Celownik - łąkiu itd.
Chciałbym przy Państwa pomocy zweryfikować tę informację. Czy powinienem pisać "w Łąkiu", a może "w Łąkiem"?

Przytoczona odmiana nazwy Łąkie nie jest prawidłowa. "Nowy słownik poprawnej polszczyzny" pod red. Andrzeja Markowskiego podaje, że nazwa ta odmienia się jak przymiotnik:
Mianownik - Łąkie
Dopełniacz - Łąkiego
Celownik - Łąkiemu
Biernik - Łąkie
Narzędnik - Łąkiem
Miejscownik - Łąkiem (w Łąkiem)
Wołacz - Łąkie
W związku z tym powinno się pisać "w Łąkiem".

Poradnia

14.10.2018

Herto, Szczęsny - jak odmieniać nazwiska?

Mam kilka pytań : Czy nazwisko Herto jest odmienne? Jakiej formy nazwiska Szczęsny powinna używać kobieta?

Nazwisko Herto jest odmienne, o ile jest nazwiskiem mężczyzny. Wzór odmiany odpowiada fleksji rzeczownika żeńskiego twardotematowego w liczbie pojedynczej, np. żona. Przybiera zatem następujące formy: M. Herto, D. Herty, C. Hercie, B. Hertę, N. /z/ Hertą, Msc. /o/ Hercie.
Jeśli zaś chodzi o żeńską formę nazwiska Szczęsny, może mieć postać Szczęsna - jest to bowiem nazwisko przymiotnikowe, które w mianowniku, a także w przypadkach zależnych, przyjmuje końcówki przymiotnika (Anna Szczęsna, Anny Szczęsnej, Annie Szczęsnej, Annę Szczęsną...). Możliwe jest jednak - w zależności od tradycji rodowej - także przyjęcie przez kobietę wersji męskiej nazwiska: Szczęsny. Jednak w takiej sytuacji nazwisko kobiety ("unieruchomione" rodzajowo) przestaje być odmienne (Anna Szczęsny, Anny Szczęsny, Annie Szczęsny, Annę Szczęsny...).

Poradnia