Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Odmiana

04.01.2019

Czy nazwisko Kupc się odmienia?

Chciałabym spytać, czy (a jeśli tak, to w jaki sposób) należy odmieniać nazwisko Kupc (nie Kupiec!) w wersji męskiej. Wiem, że w wersji żeńskiej jest ono nieodmienne, podejrzewam, że w męskiej powinno się odmieniać, jednak mój niepokój budzi odmienianie go w taki sam sposób, jak "Kupiec". Wydaje mi się, że mówiąc np. panu Robertowi Kupcowi gubimy odmienność nazwiska od wersji tożsamej z rzeczownikiem pospolitym (czyli nie wiadomo, czy chodzi o pana o nazwisku Kupc, czy Kupiec).
Na inny sposób odmiany nie mam pomysłu. Będę wdzięczna za rozwianie moich wątpliwości.

Nazwisko Kupc w wersji męskiej powinno być odmieniane, tak jak wiele innych nazwisk. Nazwisko, o które Pani pyta, jest wariantem fonetycznym nazwiska Kupiec, charakterystycznym dla Polski północnej i części Wielkopolski. W Polsce południowej przeważa wariant Kupiec. Różnica formy wynika z dawnych procesów fonetycznych, których rezultaty były zróżnicowane regionalnie. W związku z tym w nazwisku Kupc nie ma wymiany samogłoskowej "e" do zera dźwięku po spółgłosce "p" (Kupc - Kupca), jak w odmianie nazwiska Kupiec - Kupca.
Męskie formy nazwiska Kupc i Kupiec odmieniają się według deklinacji męskiej (męskoosobowej), tak jak rzeczownik pospolity "kupiec". Odmiana obydwu nazwisk jest więc z konieczności taka sama, w przypadkach zależnych mają takie same formy, różni je tylko postać mianownika. Jak słusznie Pani zauważyła, forma przypadka zależnego (np. celownika - Kupcowi) nie wskazuje na właściwą postać nazwiska w mianowniku.

Poradnia

27.12.2018

Poproszę szampan czy poproszę szampana?

Czy mówimy poproszę szampana, kurczaka, kotleta?
Jeśli tak, to dlaczego? Wyrazy te są rodzaju męskiego, więc nie powinny zmieniać końcówki (poproszę kurczak, kotlet, szampan).

Wątpliwości, które Pani przedstawia dotyczą rzeczowników męskich znaczeniowo nieżywotnych. Jeśli chodzi o wzorcowe formy biernika liczby pojedynczej, to powinny przyjmować końcówkę taką samą, jak w mianowniku, podczas gdy rzeczowniki żywotne przyjmowały końcówkę dopełniacza. To rozgraniczenie dziś nie jest już jednak podstawą oceny normatywnej.
Generalnie formy równe dopełniaczowi nie są traktowane obecnie jako niepoprawne, choć nie dotyczy to wszystkich rzeczowników nieżywotnych. Decyduje o tym zarówno kontekst użycia danego rzeczownika (tekst pisany – mówiony, oficjalny – nieoficjalny), jak i (przede wszystkim) sam rzeczownik, tzn. stopień jego utrwalenia w określonej formie w zwyczaju społecznym (uzusie). Za wzorcowe, w sytuacjach oficjalnych, uznaje się formy z końcówką mianownika w bierniku, np. „poproszę kotlet”. Niektóre z rzeczowników mają formy oboczne, które można uznać za poprawne, forma dopełniaczowa w bierniku wnosiłaby jedynie pewien odcień potoczności, np. „poproszę kotlet” – „poproszę kotleta”. Inne z kolei rzeczowniki zachowują w bierniku formę mianownikową, np. „napisać list”. Najlepszym przykładem jest tu porównanie podobnych znaczeniowo konstrukcji z rzeczownikami „mejl” i „list”: zwyczaj społeczny usankcjonował, jak się zdaje, przewagę konstrukcji „napisać mejla”, „napisać esemesa”, ale nie dopuszcza konstrukcji „napisać lista”.
Ta swoista rywalizacja końcówki mianownikowej i dopełniaczowej w bierniku rzeczowników męskich nieżywotnych jest więc zjawiskiem aktualnym, dynamicznym i pod względem normatywnym niejednoznacznym, wymagającym jednostkowego rozpatrywania użyć konkretnego rzeczownika. Dla rzeczowników wymienianych przez Panią w przykładach („szampana, kurczaka, kotleta”) przewagę mają formy z końcówką -a i mogą być one traktowane co najmniej na równi z formami z końcówką mianownikową w bierniku. Dodatkowo w wypadku rzeczownika „kurczak” końcówka -a wiąże się z tzw. dopełniaczem partytywnym (cząstkowym), który oznacza część czegoś, trochę; tu – potrawę z części kurczaka. Podobnie z rzeczownikiem „szampan” – jeśli chodzi o całość (butelkę), to „poproszę szampan”, natomiast jeśli pewną ilość, trochę, to raczej „poproszę szampana”.

Poradnia

12.11.2018

Łąkie - czy mieszkam w Łąkiem?

W Polsce jest kilka miejscowości o nazwie Łąkie. Poszukiwałem zasad odmiany tej nazwy i w Internecie znalazłem tylko jeden wpis o treści:

Mianownik - łąkie
Dopełniacz - łąkia
Celownik - łąkiu itd.
Chciałbym przy Państwa pomocy zweryfikować tę informację. Czy powinienem pisać "w Łąkiu", a może "w Łąkiem"?

Przytoczona odmiana nazwy Łąkie nie jest prawidłowa. "Nowy słownik poprawnej polszczyzny" pod red. Andrzeja Markowskiego podaje, że nazwa ta odmienia się jak przymiotnik:
Mianownik - Łąkie
Dopełniacz - Łąkiego
Celownik - Łąkiemu
Biernik - Łąkie
Narzędnik - Łąkiem
Miejscownik - Łąkiem (w Łąkiem)
Wołacz - Łąkie
W związku z tym powinno się pisać "w Łąkiem".

Poradnia

30.10.2018

Czy koralowce żyją?

Czy koralowce zaliczają się do rzeczowników żywotnych czy do nieżywotnych?

Zawarte w pytaniu wątpliwości rozstrzygają definicje słownikowe: koralowiec «zwierzę morskie, zazwyczaj pięknie ubarwione, wytwarzające wapienny lub organiczny szkielet, tworzące rafy koralowe i wyspy» (https://sjp.pwn.pl/sjp/koralowiec;2473963.html).
Zatem zgodnie z definicją „koralowiec” (częściej w liczbie mnogiej) jest rzeczownikiem żywotnym i będzie się odmieniał zgodnie z wzorem odmiany rzeczowników męskich żywotnych:
- w liczbie pojedynczej
(mianownik) koralowiec, (dopełniacz) koralowca, (celownik) koralowcowi, (biernik) koralowca, (narzędnik) koralowcem, (miejscownik) /o/ koralowcu, (wołacz) koralowcu,
- w liczbie mnogiej
(mianownik) koralowce, (dopełniacz) koralowców, (celownik) koralowcom, (biernik) koralowce, (narzędnik) koralowcami, (miejscownik) /o/ koralowcach, (wołacz) koralowce.

Poradnia

14.10.2018

Herto, Szczęsny - jak odmieniać nazwiska?

Mam kilka pytań : Czy nazwisko Herto jest odmienne? Jakiej formy nazwiska Szczęsny powinna używać kobieta?

Nazwisko Herto jest odmienne, o ile jest nazwiskiem mężczyzny. Wzór odmiany odpowiada fleksji rzeczownika żeńskiego twardotematowego w liczbie pojedynczej, np. żona. Przybiera zatem następujące formy: M. Herto, D. Herty, C. Hercie, B. Hertę, N. /z/ Hertą, Msc. /o/ Hercie.
Jeśli zaś chodzi o żeńską formę nazwiska Szczęsny, może mieć postać Szczęsna - jest to bowiem nazwisko przymiotnikowe, które w mianowniku, a także w przypadkach zależnych, przyjmuje końcówki przymiotnika (Anna Szczęsna, Anny Szczęsnej, Annie Szczęsnej, Annę Szczęsną...). Możliwe jest jednak - w zależności od tradycji rodowej - także przyjęcie przez kobietę wersji męskiej nazwiska: Szczęsny. Jednak w takiej sytuacji nazwisko kobiety ("unieruchomione" rodzajowo) przestaje być odmienne (Anna Szczęsny, Anny Szczęsny, Annie Szczęsny, Annę Szczęsny...).

Poradnia

12.10.2018

Larp czy larpa?

Piszę do Państwa z prośbą o poradę w kwestii pisowni słowa larp. Jest to określenie pochodzące od angielskiego terminu live action role-playing game, oznaczające gatunek gier performatywnych. Dzięki uprzejmości Rady Języka Polskiego uznano w 2014 roku, że słowo larp powinno być traktowane jako rzeczownik pospolity, pisany małymi literami. Wciąż jednak nie wiemy, jak należy je odmieniać w języku polskim; czy skoro w mianowniku jest to larp, to czy w bierniku powinna występować również forma larp, czy też larpa?

Zwyczajowo środowisko twórców i graczy używa tej drugiej formy, to znaczy w mianowniku larp, a w bierniku larpa. Wątpliwość co do słuszności tej odmiany została jednak przedstawiona przez jednego z redaktorów naszej publikacji konferencyjnej i spowodowała niemałe kontrowersje, dlatego postanowiliśmy zwrócić się z całą sprawą do Państwa.

Decyzja Zespołu Ortograficzno-Onomastycznego Rady Języka Polskiego, o której wspomina Pani w mejlu, pozwala traktować skrótowiec larp jako rzeczownik pospolity - i to w zasadzie odpowiada na Pani wątpliwości. Wyraz larp należy odmieniać według deklinacji rzeczowników męskich nieżywotnych i uwzględnić dwa poziomy normy: wzorcową (stosowaną w tekstach pisanych, oficjalnych) oraz użytkową (stosowaną w komunikacji nieoficjalnej, potocznej). Forma oficjalna, staranna wymaga użycia w bierniku końcówki mianownika (larp), natomiast forma potoczna może przybrać postać dopełniacza (larpa). Obie formy są zatem poprawne we wskazanych zakresach użycia.
Rzeczownik larp zachowuje się pod względem fleksyjnym tak, jak duża grupa rzeczowników nieżywotnych (zwłaszcza nowszych), które w polszczyźnie potocznej przyjmują końcówkę -a w bierniku, np.: kotleta, hamburgera, smsa (możliwe już także: esemesa). Forma ta wydawać się może powszechniejsza, ponieważ wymieniane rzeczowniki rzadziej pojawiają się w tekstach pisanych, oficjalnych, tym samym rzadziej można spotkać ich wzorcową postać (zjeść kotlet, hamburger, wysłać sms/ esemes).

Poradnia

12.10.2018

Odmieniamy nazwisko Hawarra

Zwracam się z pytaniem o to, jak odmienić nazwisko Hawarra?

Hawarra jest nazwiskiem zakończonym na -a, więc odmieniać go należy w liczbie pojedynczej jak rzeczownik rodzaju żeńskiego (np. mirra).
Zgodnie z kolejnością przypadków ma odmianę: Hawarra, Hawarry, Hawarze, Hawarrę, Hawarrą, Hawarze.
W liczbie mnogiej odmienia się według wzoru rzeczowników męskoosobowych: Hawarrowie, Hawarrów, Hawarrom itd.

Poradnia