Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Słownictwo

28.06.2019

Znaczenie wyrazu "samoocena"

Dzień dobry, czy zdanie: Potrafi dokonać samooceny swojego zachowania jest poprawne? Pozdrawiam serdecznie

Podane przez Panią zdanie wymaga korekty, ponieważ konstrukcja "samoocena swojego postępowania" jest nadmiarowa znaczeniowo (pleonazm). Samoocena to 'ocenianie samego siebie', czyli między innymi ocenianie swojego postępowania. Zdanie powinno mieć jedną z dwu postaci: Potrafi dokonać oceny swojego postępowania lub Potrafi dokonać samooceny postępowania. Pierwsze ze zdań jest warte polecenia z uwagi na formę stylistyczną.

Poradnia

09.05.2019

Kobieta kierowca - o nazwach zawodów i stanowisk

Proszę mi napisać, czy stosowne i poprawne jest odmienianie na rodzaj żeński wszystkich zawodów albo pełnionych funkcji? Grafik - graficzka? to brzmi wg mnie komicznie, dla śmiechu: kierowca - kierowczyni - KIEROWNICA (!) Wykładowca - wykładowczyni - WYKŁADZINA może?

Tworzenia nazw żeńskich od męskich nazw zawodów czy tytułów nie można, naszym zdaniem, łączyć z komizmem. Nie wydaje się, by słowo "graficzka" brzmiało komicznie, jest używane w różnego typu tekstach, na co wskazuje korpus języka polskiego (nkjp.pl/poliqarp). Nie jest to też problem, o którym można orzekać w kategoriach stosowności lub jej braku. Tworzenie nazw żeńskich jest odzwierciedleniem sytuacji, w której kobiety coraz częściej pełnią funkcje, wykonują zawody wykonywane wcześniej przez mężczyzn. System językowy (słowotwórczy) posiada odpowiednie środki, by takie nazwy utworzyć. Choć trzeba przyznać, że nie wszystkie przyjęły się w komunikacji oficjalnej, o czym decydują względy językowe oraz kulturowe. Wykładnikiem żeńskości nie zawsze są odpowiednie środki słowotwórcze (przyrostki), mogą nimi być także środki składniowe, np. powiemy: „Nie widziałem dziś jeszcze premiera” (o mężczyźnie) i „Nie widziałem dziś jeszcze premier” (o kobiecie).
Wśród językoznawców problem żeńskich nazw zawodów, tytułów jest od lat przedmiotem dyskusji, wielokrotnie też odpowiadano na podobne pytania. W tej sytuacji, aby nie powtarzać treści, polecamy lekturę tekstów, które z pewnością pomogą rozwiać Pani wątpliwości:
Rada Języka Polskiego
http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1359:stanowisko-rady-jzyka-polskiego-w-sprawie-eskich-form-nazw-zawodow-i-tytuow
http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1046:forma-eska-rzeczownika-qmarynarzq&catid=44&Itemid=145
Poradnia PWN
http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1359:stanowisko-rady-jzyka-polskiego-w-sprawie-eskich-form-nazw-zawodow-i-tytuow


Poradnia

09.05.2019

Czy ruch może być niecierpliwy?

Dzień dobry, w reklamie radiowej usłyszałem informację, że ruch jest niecierpliwy. Czy ruch może być niecierpliwy?

Reklama jest tekstem, w którym język wykorzystywany jest jako środek służący przyciąganiu uwagi, przekonywaniu, zachęcaniu. W związku z tym ważne jest takie ukształtowanie komunikatu, by zatrzymywał on uwagę odbiorcy, zaskakiwał, bawił itp. Oznacza to nierzadko celowe łamanie norm poprawności językowej i stylistycznej, wprowadzanie połączeń, które w innych tekstach nie występują. W związku z tym w reklamie nie dziwi połączenie "ruch jest niecierpliwy". Co więcej, słowniki języka polskiego notują dwa znaczenia przymiotnika "niecierpliwy": pierwsze z nich - 'niewytrwały; taki, który nie potrafi zachować spokoju i wytrwałości' - odnosi się do osób (niecierpliwy pacjent, niecierpliwe dziecko), drugie - 'świadczący o braku wytrwałości; świadczący o tym, że ktoś nie potrafi zachować spokoju' (wsjp.pl) - może wiązać się z nazwami nieżywotnymi (niecierpliwy gest, niecierpliwy ruch, niecierpliwe oczekiwanie). Dodać należy, że w języku reklamy często przedmioty określane są przymiotnikami oznaczającymi stany myślowe lub też inne cechy, właściwości przysługujące istotom żywym (np. "inteligentny proszek").

Poradnia

25.04.2019

O znaczeniu pzymiotnika "obrzydliwy"

Szanowni Państwo, kontaktuję się z uwagi na pewne nieporozumienie, którego miałem okazję doświadczyć. Mianowicie - czy użycie słowa "obrzydliwy" w znaczeniu "brzydzący się czegoś" jest poprawne ? Pozdrawiam

Znaczenie przymiotnika „obrzydliwy”, o którym Pan pisze nie jest powszechne. Jest używane (i rozumiane) jedynie w niektórych regionach Polski, co mogło stać się przyczyną nieporozumienia w komunikacji.
Słownik poprawnej polszczyzny kwalifikuje wyraz „obrzydliwy” ze znaczeniem `brzydzący się czegoś` jako niepoprawny. Z kolei Słownik języka polskiego PWN podaje, że w tym znaczeniu jest to wyraz potoczny. Wielki słownik języka polskiego PAN (www.wsjp.pl) kwalifikuje znaczenie wyrazu obrzydliwy 'taki, który odczuwa obrzydzenie' jako potoczne kwestionowane (czyli niepoprawne także w polszczyźnie potocznej). Tak więc wyraz "obrzydliwy" w podanym przez Pana znaczeniu nie jest ani poprawny, ani stylistycznie neutralny.

Poradnia

24.04.2019

Orlę, lisię ... - o nazwach młodych zwierząt

Witam! Jeżeli młody lis to lisię, a młody orzeł to orlę, to czy młody gil (gatunek ptaka) to gilę? Pozdrawiam i z góry dziękuję za odpowiedź.

System języka polskiego dysponuje przyrostkiem -ę, który tworzy nazwy istot młodych. Nazwy te można potencjalnie utworzyć od każdego rzeczownika oznaczającego żywą istotę. Częściej używa się tego typu nazw w liczbie mnogiej (z tematem rzeczownika rozszerzonym o -ęta), np. kocięta, szczenięta, prosięta. W efekcie, na skutek przekształceń tematu z -ęta (kocię - kocięta), powstał przyrostek –ątko, który tworzy nazwy istot młodych w liczbie pojedynczej, mające dodatkowe zabarwienie ekspresywne.
Jeśli przełożymy możliwości tkwiące w systemie języka na konkretny przykład „gil”, to można utworzyć następujące formy: „gilę” (l. pojedyncza), „gilęta” (l. mnoga), „gilątko” (l.pojedyncza; ekspresywnie o młodym gilu). Pozostaje jednak pytanie o funkcjonalność tych form, tzn. ich czytelność znaczeniową. Z komunikacyjnego punktu widzenia znacznie korzystniejsze jest użycie formy opisowej „młody gil” niż „gilę”.

Poradnia

18.04.2019

Historia słowa samochód

Dzień dobry, chciałam zapytać skąd się wzięła w Polsce nazwa samochód, w jakim czasie pojawiło się to słowo, ewentualnie co datuje pierwsze użycie tego słowa (gdzie się pierwszy raz pojawiło), podobno był to jakiś konkurs, na określenie samojezdu/ samojazdu.

Trudno jest nam podać datę pojawienia się słowa samochód w języku polskim, nie znamy też okoliczności konkursu, o którym Pani pisze. Słownik języka polskiego (wileński) z 1861 r. nie notuje tego słowa z tego względu, że pierwszy trzykołowy samochód został skonstruowany ponad dwadzieścia lat później. W następnym chronologicznie słowniku języka polskiego (słowniku warszawskim) w tomie 6. z 1909 roku występuje leksem samochód z objaśnieniem 'samojazd, wehikuł jeżdżący bez pomocy koni, przy pomocy maszynki benzynowej, automobil'. Sądzić można, że słowo samochód, zastępujące nazwę obcego pochodzenia - automobil, powstać mogło na początku XX wieku, przed 1909 rokiem.

Poradnia

13.04.2019

Czy wyrażenie "jeniec Polak" jest poprawne?

Szanowni Państwo, zwracam się z uprzejmą prośbą o wyjaśnienie, czy sformułowanie "jeniec-Polak" na określenie żołnierza narodowości polskiej znajdującego się w niewoli w czasie I wojny światowej, gdy nie było państwa polskiego, jest poprawne? Czy to nie deprecjonuje trochę narodowości? Czy poprawne jest pisanie "jeniec polski", skoro miał polską narodowość, choć nie było państwa? Będę bardzo wdzięczna za odpowiedź.

Istotną kwestią w Pani pytaniu jest poprawność językowa, czyli zapis łączny lub rozdzielny podanego wyrażenia. Wyrażenie "jeniec Polak" powinno być zapisane bez użycia łącznika, ponieważ jego człony są nierównorzędne. Człon drugi pełni funkcję określenia członu pierwszego. Poprawne jest również wyrażenie "jeniec polski" lub "polski jeniec".
W treści pytania widoczna jest swoista interpretacja pojęcia narodowość (etniczność). Czy narodowość wiąże się jedynie z państwem? W czasie zaborów, kiedy nie istniało polskie państwo, osoby mieszkające na ziemiach polskich, o etnicznym pochodzeniu polskim, określały się jako Polacy (nie: Rosjanie, Niemcy czy Austriacy). Tę polskość definiował m.in. język polski, który był cały czas w użyciu, jak również wspólna przeszłość i kultura. Z drugiej strony warto mieć świadomość, że osoby mieszkające w jednym państwie mogą mieć różną narodowość. Zatem w państwie polskim mogą mieszkać Niemcy, Ormianie, Wołosi, Grecy itd. i osoby te nie są Polakami, tylko obywatelami państwa polskiego.
Stąd też jeniec znajdujący się w niewoli w czasie I wojny światowej, polskiego pochodzenia, mówiący w macierzystym języku polskim, jest Polakiem. Nie rozumiemy, w jakim sensie to określenie mogłoby deprecjonować narodowość?

Poradnia