Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Słownictwo

21.01.2021

Zaszczepić czy wyszczepić?

Szanowni Państwo,
zwracam się z prośbą o opinię o bardzo często używanym w ostatnich tygodniach słowie "wyszczepić" w odniesieniu do szczepienia ludzi, zamiast "szczepić" lub "zaszczepić".
Być może przez przedrostek wy-, słowo to kojarzy mi się raczej ze zwierzętami niż z ludźmi. Ten przedrostek zazwyczaj odnosi się do pozbycia się czegoś lub kogoś (jak wyrzucić, wyjść, wydać, wyrwać, wyplenić itd.), a nie z przyjęciem szczepionki. Nie znalazłam słowo "wyszczepić" w słowniku, dlatego będę bardzo wdzięczna za opinię czy Państwa zdaniem można (i warto) używać tego słowa? Czy nie jest to tylko - nie do końca poprawny językowo - sposób na dodanie powagi do mowy urzędników?
Z poważaniem

Słowo wyszczepić może budzić negatywne skojarzenia z uwagi na kontekst, w którym się pojawiło. Pod względem słowotwórczym czasownik wyszczepić jest utworzony poprawnie. Przedrostek wy- wprowadza dwa znaczenia: 1. oznacza wielość akcji - wiele czynności wykonywanych na wielu obiektach (zwierzętach, osobach), np. wytruć, wyłapać, wydusić itp.; 2. wskazuje na kompletność czynności - objęcie czynnością całej zbiorowości, gruntowne, dokładne jej wykonanie, szeroki zakres, np. wygolić, wytruć, wygasić itp. Wyszczepić, dzięki swojej budowie, uwypukla wielość akcji składającej się na daną czynność oraz zasięg czynności i jej efektywność, całościowy charakter. Jest to słowo dość nowe w języku ogólnym, nienotowane jeszcze w słownikach języka polskiego. Formy wyszczepić/ wyszczepiony były używane wcześniej, tyle że miały wąski, środowiskowy zasięg (występowały w języku medyków). Dopiero stan pandemii spowodował, że wyszczepić zaczęto używać, a w zasadzie nadużywać w tekstach medialnych i innych wypowiedziach publicznych.
Drugi aspekt znaczeniowy omawianego czasownika wiąże się z siatką skojarzeń, która ujawnia się w jego znaczeniu dodatkowym (skojarzeniowym, konotacyjnym). O takim właśnie aspekcie wspomina Pani w pytaniu. Skojarzenia o negatywnym charakterze są tworzone przez szereg czasowników o takiej samej budowie słowotwórczej i tym samym znaczeniu wielości i kompletności czynności, np.: wybić (co do jednej sztuki), wydusić, wymordować, wyrżnąć ('wymordować'), wytępić ('wyniszczyć'), wytruć. Oznaczają one czynności mające na celu zniszczenie i w związku z tym są odbierane negatywnie. Wspomnieć trzeba, że oprócz przytoczonych występują w języku również inne podobne znaczeniowo czasowniki o neutralnym charakterze: wyprzedać, wyciąć, wykupić itd. Niemniej jednak to właśnie czasowniki w rodzaju: wytruć, wydusić, wyłapać, wybić stały się punktem odniesienia dla wyszczepić i to one wpłynęły na łączące się z nim dehumanizujące skojarzenia.
Na tym tle trudno nam ocenić, czy warto używać tego słowa. Trzeba jednak zaznaczyć, że jest zbudowane poprawnie, zgodnie z zasadami słowotwórstwa.

Poradnia

18.01.2021

Przymiotnik od nazwy miejscowej Świlcza

Szanowni Państwo,
mieszkam w miejscowości Świlcza na Podkarpaciu. Od jakiegoś czasu zaczęły funkcjonować w naszym języku dwa przymiotniki, pochodzące od nazwy naszej wsi: świlczański i świlecki. Czy mogą Państwo pomóc mi i napisać, która z powyższych form jest poprawna? Bardzo dziękuję.
Z poważaniem

Wydawnictwa poprawnościowe podają obydwie wersje przymiotnika od nazwy miejscowej Świlcza: świlczański oraz świlecki. Uznać więc trzeba, że obydwie formy są poprawne i mogą być używane. O preferowaniu jednej z form decyduje przede wszystkim miejscowy zwyczaj językowy, czyli uzus językowy. Analiza tekstów publikowanych na terenie miejscowości Świlcza (informacji urzędowych, parafialnych, ogłoszeń itd.) wskazuje, że częściej jest używany przymiotnik świlczański.

Poradnia

16.01.2021

Zapis nazwy skamandryci

Proszę o bardzo szybką radę: skamandryci - piszemy małą literą; Skamandryci - czy dużą? Słownik Doroszewskiego podaje pisownię skamandryci, a w tekstach naukowych występuje też pisownia Skamandryci. Którą mam wybrać, pisząc pracę konkursową?
Z poważaniem

Zgodnie z zasadami ortograficznymi nazwę skamandryci piszemy małą literą. Reguła ortograficzna 20.21 (zawarta w Zasadach pisowni i interpunkcji) mówi, że nazwy członków zespołów różnego rodzaju (partii, stronnictw, zespołów artystycznych, sportowych itd.) piszemy małą literą. Taki zapis (skamandryta, skamandryci) potwierdza Słownik ortograficzny PWN (online): https://sjp.pwn.pl/szukaj/skamandryta.html, https://sjp.pwn.pl/szukaj/skamandryci.html. Ten sam zapis notuje Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN (red. A. Markowski).
Poniżej podajemy link do reguły ortograficznej:
https://sjp.pwn.pl/zasady/120-20-21-Nazwy-czlonkow-partii-stronnictw-politycznych-organizacji-spolecznych-czlonkow-zespolow-artystycznych-i-sportowych-wiezniow-obozow-koncentracyjnych-itp;629442.htm

Poradnia

16.01.2021

Jakim językiem mówią prawnicy?

Szanowni Państwo,
mam dwa pytania dotyczące języka używanego przez prawników:
1. Czy słowo "sędzia" należy odmieniać rozmaicie ze względu na płeć osoby sprawującej urząd? Np. "Podaj to sędzi Malinowskiej"
czy też "Podaj to sędziemu Malinowskiej"? Moim zdaniem pierwsza wersja brzmi lepiej (nie zgrzyta różnica rodzajów), choć druga jest powszechnie stosowana w sądach - zdaje się, że przez negatywne skojarzenia z powszechnym, acz niepoprawnym, użyciem słowa "sędzina" na oznaczenie sędzi/sędziego kobiety.
2. Czy słowo "wszcząć" jest powiązane z "czynem"? Jak od "wszcząć" urobić formę przyszłą w pierwszej osobie liczby pojedynczej?
W formie niedokonanej "będę wszczynać", a czy jest forma dokonana (w praktyce mówi się, trochę żartem "wszcznę")?
Z poważaniem

Rzeczywiście, słowo "sędzina" nie jest zalecane w komunikacji oficjalnej, bo ma ono charakter potoczny (tak kwalifikowane jest w słownikach języka polskiego). Natomiast słowo "sędzia" różnicujemy w odmianie w zależności od rodzaju gramatycznego. Rodzaj męski będzie miał zasadniczo odmianę przymiotnikową, a formy żeńskie odmieniają się jak rzeczowniki (żeńskie miękkotematowe, np. skrzynia). Wzory odmiany można znaleźć np. w Wielkim słowniku języka polskiego (www.wsjp.pl), Słowniku gramatycznym języka polskiego (www.sgjp.pl) - obydwa dostępne są w wersji online. Podajemy odmianę poniżej.
Rodzaj gramatyczny żeński, liczba pojedyncza: M. sędzia, D. sędzi, C. sędzi, B. sędzię, N. sędzią, Msc. (o) sędzi, W. sędzio; liczba mnoga: M. sędzie, D. sędzi, C. sędziom, B. sędzie, N. sędziami, Msc. (o) sędziach, W. sędzie.
Rodzaj gramatyczny męski, liczba pojedyncza: M. sędzia, D. sędziego, C. sędziemu, B. sędziego, N. sędzią (rzadziej sędzim), Msc. (o) sędzi (rzadziej o sędzim), W. sędzio; liczba mnoga: M. sędziowie, D. sędziów, C. sędziom, B. sędziów, N. sędziami, Msc. (o) sędziach, W. sędziowie.
Jeśli chodzi o czasownik dokonany wszcząć w czasie przyszłym, to tworzy on regularnie formy: w liczbie pojedynczej - 1 os. wszcznę, 2 os. wszczniesz, 3 os. wszcznie; w liczbie mnogiej - 1 os. wszczniemy, 2 os. wszczniecie, 3 os. wszczną. Formy te są poprawne, choć w praktyce nieczęsto używane i zastępowane przez zacząć, rozpocząć. Czasownik wszcząć generalnie ma ograniczony zakres użycia, występuje w utrwalonych połączeniach, np. wszcząć awanturę, bunt, walkę, śledztwo, postępowanie itp.
Czasownik wszcząć nie ma bezpośredniego związku z czynem. W pracach etymologicznych ten związek jest kwestionowany.

Poradnia

15.01.2021

Czym jest, a czym nie jest drogeria?

Dzień dobry!
Czy amerykański "drug store" można tłumaczyć na polski jako "drogeria"?
Trafiłam na pogląd, że "drug store" to apteka, a polska drogeria pochodzi od przymiotnika "drogi". Nie wiem, czy chodzi o to, że każdy kosmetyk jest drogi. Jeśli nie, to "drogerią" wypadałoby nazywać tylko takie sklepy, które sprzedają kosmetyki z górnej półki. Chciałabym mówić "drogeria" na aptekę, ale nie wiem, czy tak można, a jeśli nawet można, to czy ma sens w obecnej sytuacji, kiedy to "drogerią" nazywają się sklepy z kosmetykami i perfumami (np. Hebe, Rossmann). Udało mi się znaleźć tylko jedną aptekę, która sama siebie określa jako "trzy w jednym czyli apteka, drogeria i perfumeria" (Super-Pharm). Obawiam się, że 99% ludzi po usłyszeniu "drogeria" nie pomyśli o miejscu, w którym za ladą spotkamy kogoś w białym kitlu.
Pozdrawiam serdecznie

Odpowiedź warto zacząć od wyjaśnienia pochodzenia wyrazu drogeria. Pochodzi z francuskiego słowa droguerie i nie ma związku z wyrazem drogi. Tłumaczeniami z języka angielskiego na polski nie zajmujemy się, więc nie możemy Pani udzielić precyzyjnej odpowiedzi na temat znaczenia drug store.
Słownik języka polskiego online definiuje drogerię jako ‘sklep z kosmetykami i artykułami sanitarnymi’ (sjp.pwn.pl). W Słowniku języka polskiego PWN pod red. M. Szymczaka znajduje się informacja, że wyraz drogeria oznacza ‘sklep z kosmetykami, niektórymi artykułami chemicznymi, artykułami sanitarnymi, materiałami opatrunkowymi i lekami dopuszczonymi do sprzedaży bez recepty’. W starszym słowniku, pod redakcją W. Doroszewskiego, definicja tego słowa jest podobna – to ‘sklep z lekami sprzedawanymi bez recept, z materiałami aptecznymi i kosmetykami’.
Z objaśnień słownikowych wynika, że nazwa drogeria nie oznacza apteki, może jedynie oznaczać sklep, w którym sprzedaje się między innymi leki i materiały apteczne (jak w Rossmannie).

Poradnia

12.01.2021

Odmiana czasownika poznawać się

Szanowni Państwo,
Czy poprawna odmiana czasownika "poznawać się" pozwala zbudować zdanie "Babciu, oni poznawają się już 3 lata i raczej nic z tego nie będzie"?

Poprawna odmiana czasownika "poznawać się" w czasie teraźniejszym zbudowana jest na temacie fleksyjnym poznaj- (np. Oni poznają się już 3 lata.). Forma poznawają się jest niepoprawna.
Odmianę czasownika poznawać się można sprawdzić na przykład w elektronicznym Wielkim słowniku języka polskiego, na stronie wsjp.pl: https://wsjp.pl/index.php?id_hasla=36754&id_znaczenia=4665324&l=21&ind=0

Poradnia

12.01.2021

Co można makulować?

Szanowni Państwo!
Czy istnieje słowo makulować? Jeśli tak, to czy można powiedzieć o dokumentach, że zostały zmakulowane?
Wszystkiego dobrego w Nowym Roku!

Słowniki języka polskiego nie notują słowa makulować. Sądzić można, że słowo to funkcjonuje w środowiskowej, specjalistycznej odmianie języka osób związanych z archiwizacją dokumentów, przetwórstwem surowców wtórnych, produkcją papieru itp. Analiza danych korpusowych wskazuje, że w wąskim środowisku używane są słowa: makulacja i makulowanie ze znaczeniem ‘niszczenie dokumentów’. Możliwe jest zatem wykorzystanie słowa zmakulowane, które wypełnia pewną lukę w słownictwie środowiskowym (zawodowym). Jego użycie zależy jednak od sytuacji komunikacyjnej, w której się pojawi, od odbiorców. Dla znacznej części użytkowników języka będzie nieczytelne, niejasne. Słowa makulować, zmakulowane mają bardzo wąski, środowiskowy zakresie i są zrozumiałe jedynie w określonym środowisku zawodowym.

Poradnia