Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Znaczenie

26.03.2020

Czy można grać "czwórką obrońców"?

Szanowni Państwo,
chciałbym zapytać o pewien zwrot używany często w transmisjach sportowych. Mianowicie sprawozdawcy mają w zwyczaju używać terminu "gra czwórką obrońców", "dwójka napastników" itp. Moje wątpliwości budzi użycie formy żeńskiej odnoszącej się do samej cyfry, a przecież podmiot w tym przypadku jest rodzaju męskiego - napastnik, obrońca, zespół. Czyli "dwóch napastników", "czterech obrońców" itd. Przecież na boisku nie biega cyfra "2" czy "6" tylko zawodnik (rodzaj męski). Jaka zatem forma będzie prawidłowa?

Rzeczywiście, po boisku nie biegają cyfry. Jednak wyrazy „dwójka”, „czwórka” itp. mają różne znaczenia, między innymi takie, które odnoszą się do osób. Za Wielkim słownikiem języka polskiego (wsjp) podajemy definicje, które pomogą rozwiać Pana wątpliwości:
- dwójka `dwie osoby`,
- czwórka `czteroosobowa grupa`.
Wymieniony słownik podaje też noty o użyciu interesujących nas wyrazów, typowe połączenia - w tym podobne do przytaczanych przez Pana.
Tak więc połączenia „czwórka obrońców” czy „dwójka napastników” należałoby uznać za poprawne, utrwalone, w miarę ekonomiczne (krótkie), co w transmisjach sportowych jest dość istotne. Oczywiście nic nie stoi na przeszkodzie, by używać połączeń z liczebnikami głównymi w odpowiedniej formie gramatycznej: „gra czterema obrońcami”, „dwóch/ dwu napastników”, „dwaj napastnicy”.

Poradnia

20.03.2020

Jaką formę powinno mieć orzeczenie?

Szanowna Poradnio,
Jaką formę powinno przybrać orzeczenie w zdaniu: Nie jest możliwe, aby ten świat, to życie, o takim stopniu komplikacji i wyjątkowości, nie było dziełem Boga?
Było czy był?

Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na Pani pytanie bez znajomości zamiaru twórcy tego zdania. Problem dotyczy bowiem znaczenia podmiotu (ten świat, to życie...), które można rozumieć dwojako.
Zdanie można potraktować jako podmiot z dopowiedzeniem (o hierarchicznej strukturze: ten świat, to życie). W tej sytuacji formę orzeczenia narzucałaby nadrzędna część podmiotu (ten świat..., nie był...).
Ale można też patrzeć na relacje znaczeniowe w obrębie podmiotu jako po części synonimiczne czy włączające (tzn.: ten świat /czyli/ to życie lub: ten świat /którego częścią jest/ to życie) i uzgadniać formę orzeczenia z drugą częścią podmiotu (...to życie..., nie było).
W istocie więc forma orzeczenia, jaką zastosuje autor tego zdania, zdecyduje o jego szczegółowej treści.

Poradnia

19.03.2020

Co oznacza "gros"?

Dzień dobry
Czy faktycznie słówko „gros” może spełniać w określonych przypadkach rolę zaimka nieokreślonego i oznaczać np. "trochę"
(pomijając znaczenie „większa część” oraz „tuzin tuzinów”)?
Cytat:
„Gros (czytamy: [gro]) łączy się z czasownikiem w rodzaju nijakim, np. „Gros książek rozeszło się przed końcem roku” (Inny słownik języka polskiego). Pod tym względem słowo to jest podobne do zaimków liczebnych nieokreślonych, np. trochę lub ileś, i powinno być traktowane tak jak one.”
https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/gros;11998.html
Dziękuję.

Przytaczana odpowiedź Poradni PWN odnosi się do cech gramatyczno-składniowych wyrazu gros, nie do jego znaczenia. Ściślej, wskazuje na rodzaj, w jakim gros łączy się w wypowiedzeniu z czasownikiem. I właśnie pod tym względem można mówić o jego podobieństwie do zaimków liczebnych typu trochę, ileś. Podobnie jak gros łączą się z czasownikiem w rodzaju nijakim (Gros książek rozeszło się..., Ileś książek rozeszło się..., Trochę książek rozeszło się...). Taka właśnie jest informacja zawarta w cytowanej odpowiedzi z Poradni PWN.
W odpowiedzi nie ma mowy o zmianie znaczenia gros, o jego znaczeniowym upodobnieniu się do trochę czy ileś. Oczywiście wyrazy: gros, ileś i trochę łączy pewna ogólna cecha znaczeniowa (liczebność), niemniej każdy z nich zachowuje swoje odrębne znaczenie szczegółowe. Nie ulega wątpliwości, że utrwalone znaczenie gros (które Pan podaje) pozostaje bez zmian. Gros oznacza 'większą część czegoś, większość'.

Poradnia

27.02.2020

O zapisie wyrażeń "dziadek nie dziadek", "mąż nie mąż"

Dzień dobry
Szanowni Państwo, mam pytanie następujące: Chcę użyć w odniesieniu do mężczyzny, którego w rodzinie nazywa się dziadkiem, choć nim tak naprawdę nie jest, określenia: dziadek-nie dziadek. Czy taka konstrukcja jest dopuszczalna, czy też może pisownia powinna być inna? Z góry dziękując za odpowiedź, pozdrawiam.

Jeśli chce Pan użyć przedstawionej konstrukcji, to oczywiście może Pan to zrobić. W relacjach familijnych, nieoficjalnych konstrukcja ta jest jak najbardziej odpowiednia. Sposób jej zapisu reguluje zasada ortograficzna, którą zamieszczamy poniżej:
Partykuła nie, pisana jest osobno, jeśli występuje między identycznymi formami, tworzy wyrażenie uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu, np.: Pogoda nie pogoda, pracować trzeba; Święto nie święto, zawsze ubiera się elegancko; Spojrzał na mnie przenikliwym wzrokiem ten jej mąż nie mąż.
Zgodnie z podaną zasadą powinien Pan używać zapisu "dziadek nie dziadek".

Poradnia

27.02.2020

Proszę się rozpłaszczyć...?

Czy poprawne jest wypowiedzenie: Proszę się rozpłaszczyć (czyli zdjąć płaszcz czy okrycie wierzchnie)?

Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN użycie czasownika "rozpłaszczyć się" w znaczeniu `zdjąć płaszcz, okrycie`uznaje jednoznacznie za błędne. Słownik języka polskiego PWN kwalifikuje ten czasownik jako potoczny (sjp.pwn.pl). Wielki słownik języka polskiego opatruje słowo "rozpłaszczyć się" kwalifikatorami: potoczny, żartobliwy, niepoprawny (kwestionowany) (wsjp.pl).
Powyższe informacje wskazują, że zakres użycia rozpatrywanego czasownika jest ograniczony do sytuacji nieoficjalnych, towarzyskich, familiarnych itp., w których dopuszcza się zabawę, żartobliwą grę słowną opartą na dwuznaczności tego czasownika. W sytuacjach oficjalnych, w których wymaga się używania form poprawnych pod względem językowym, radzimy nie używać zdania "Proszę się rozpłaszczyć", lecz sformułować prośbę inaczej, np. "Proszę zdjąć płaszcz".

Poradnia

18.02.2020

Co oznacza "powietrze" w pieśni błagalnej?

Szanowni Państwo,
w pieśni błagalnej "Święty Boże" śpiewamy:
"Od powietrza, głodu, ognia i wojny
Wybaw nas Panie!".
Proszę powiedzieć, dlaczego Bóg ma nas uchronić przed powietrzem? Czy znamy inny przekład właściwej suplikacji?
Z góry dziękuję za odpowiedź i łączę wyrazy szacunku.

Tekst hymnu (pieśni) "Święty Boże" powstał w czasie, kiedy słowo powietrze oznaczało również morowe powietrze, czyli epidemię śmiertelnej choroby zakaźnej - dżumy, tyfusu, cholery; tak zwany mór. Powietrze, rozumiane jako "złe powietrze", postrzegano jako roznoszące choroby zakaźne i przyczyniające się do śmierci ludzi i zwierząt. To oczywiste, że prosi się Boga, żeby chronił ludzi przed tak rozumianym powietrzem.
Prośba ta wydaje się równie uzasadniona dzisiaj, może nawet w szerszym sensie, jeśli weźmiemy pod uwagę skażenia radioaktywne przenoszone przez powietrze, smog przyczyniający się do chorób i śmierci, a także pojawiające się śmiertelne, zakaźne choroby (ospa, odra, koronawirus). Warto przy okazji zwrócić uwagę, że ospa znana jest jako ospa wietrzna, co wskazuje na to, że jest przenoszona przez powietrze, drogą kropelkową.
Nie wiemy, czy istnieje inny przekład tego tekstu. Ten wydaje się jak najbardziej sensowny i zrozumiały, a także aktualny.

Poradnia

14.02.2020

Reprezentacyjny a reprezentatywny - różnica znaczeniowa

Dzień dobry, moja wątpliwość dotyczy słów "reprezentacyjny" oraz "reprezentatywny". Zapoznałem się z wyjaśnieniami na kilku stronach internetowych, jednak żadna informacja nie dała mi 100% pewności co do zastosowania tych wyrazów i nadal istnieje niejasność, która jest powodem "sporu" w miejscu pracy :)
Otóż w przypadku, gdy w firmie obowiązuje służbowy uniform, którego nieodłącznym elementem jest plakietka imienna to osoba bez plakietki:
- nie jest reprezentacyjna (ponieważ nieprawidłowo reprezentuje firmę na zewnątrz)
- nie jest reprezentatywna (ponieważ nie posiada pełni cech wyglądowych pracowników danej firmy)?
Będę niezmiernie wdzięczny za pomoc!

Wydaje się, że objaśnienia zawarte w słownikach są dość precyzyjne i pomocne w ustaleniu znaczenia wyrazów i różnicy między nimi. Spójrzmy chociażby do Wielkiego słownika języka polskiego online: wsjp.pl.
Reprezentacyjny to 'taki, który swoim wyglądem sprawia lub ma sprawiać bardzo dobre wrażenie' (https://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=29124&id_znaczenia=5169352&l=22&ind=0).
Reprezentatywny to 'mający cechy charakterystyczne dla jakiejś zbiorowości i przez to dający o niej ogólne pojęcie' (https://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=29125&id_znaczenia=3872569&l=22&ind=0). Różnica znaczeniowa jest więc zasadnicza.
Jeśli wziąć pod uwagę podany w pytaniu przykład, to osobę noszącą uniform z plakietką, zgodnie ze standardem ustalonym w firmie, trzeba uznać za reprezentatywną, czyli mającą cechy oczekiwane, typowe, charakterystyczne dla danej zbiorowości. Brak plakietki powoduje, że osoba jest niereprezentatywna dla danej społeczności (firmy).
Na znaczenie słowa reprezentacyjny składają się inne elementy semantyczne. Osoba może mieć uniform, plakietkę, lecz nie robi dobrego wrażenia (niewłaściwa mowa ciała, niestaranny wygląd itd.), jest tym samym niereprezentacyjna. Co więcej, osoba może nie mieć plakietki przy uniformie i być reprezentacyjna.

Poradnia