Poradnia

Pytania i odpowiedzi

Poproszę szampan czy poproszę szampana?

27.12.2018

Poproszę szampan czy poproszę szampana?

Czy mówimy poproszę szampana, kurczaka, kotleta?
Jeśli tak, to dlaczego? Wyrazy te są rodzaju męskiego, więc nie powinny zmieniać końcówki (poproszę kurczak, kotlet, szampan).

Wątpliwości, które Pani przedstawia dotyczą rzeczowników męskich znaczeniowo nieżywotnych. Jeśli chodzi o wzorcowe formy biernika liczby pojedynczej, to powinny przyjmować końcówkę taką samą, jak w mianowniku, podczas gdy rzeczowniki żywotne przyjmowały końcówkę dopełniacza. To rozgraniczenie dziś nie jest już jednak podstawą oceny normatywnej.
Generalnie formy równe dopełniaczowi nie są traktowane obecnie jako niepoprawne, choć nie dotyczy to wszystkich rzeczowników nieżywotnych. Decyduje o tym zarówno kontekst użycia danego rzeczownika (tekst pisany – mówiony, oficjalny – nieoficjalny), jak i (przede wszystkim) sam rzeczownik, tzn. stopień jego utrwalenia w określonej formie w zwyczaju społecznym (uzusie). Za wzorcowe, w sytuacjach oficjalnych, uznaje się formy z końcówką mianownika w bierniku, np. „poproszę kotlet”. Niektóre z rzeczowników mają formy oboczne, które można uznać za poprawne, forma dopełniaczowa w bierniku wnosiłaby jedynie pewien odcień potoczności, np. „poproszę kotlet” – „poproszę kotleta”. Inne z kolei rzeczowniki zachowują w bierniku formę mianownikową, np. „napisać list”. Najlepszym przykładem jest tu porównanie podobnych znaczeniowo konstrukcji z rzeczownikami „mejl” i „list”: zwyczaj społeczny usankcjonował, jak się zdaje, przewagę konstrukcji „napisać mejla”, „napisać esemesa”, ale nie dopuszcza konstrukcji „napisać lista”.
Ta swoista rywalizacja końcówki mianownikowej i dopełniaczowej w bierniku rzeczowników męskich nieżywotnych jest więc zjawiskiem aktualnym, dynamicznym i pod względem normatywnym niejednoznacznym, wymagającym jednostkowego rozpatrywania użyć konkretnego rzeczownika. Dla rzeczowników wymienianych przez Panią w przykładach („szampana, kurczaka, kotleta”) przewagę mają formy z końcówką -a i mogą być one traktowane co najmniej na równi z formami z końcówką mianownikową w bierniku. Dodatkowo w wypadku rzeczownika „kurczak” końcówka -a wiąże się z tzw. dopełniaczem partytywnym (cząstkowym), który oznacza część czegoś, trochę; tu – potrawę z części kurczaka. Podobnie z rzeczownikiem „szampan” – jeśli chodzi o całość (butelkę), to „poproszę szampan”, natomiast jeśli pewną ilość, trochę, to raczej „poproszę szampana”.

Poradnia