Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Słownictwo

28.10.2020

Zapustny czy zapustowy?

Dzień dobry,
dawniej karnawał podobno nazywano „zapustami”. Mam pytanie - jeśli zabawa to... zapustna, czy zapustowa?
Z góry dziękuję za odpowiedź!

Wyraz zapusty oznaczał dawniej dni od święta Trzech Króli do Środy Popielcowej, w czasie których organizowane były bale i zabawy. Jak wskazuje Wielki słownik języka polskiego (wsjp.pl) przymiotnik od tego rzeczownika ma dwie postaci: zapustny i zapustowy. Zwyczajowe połączenie (kolokację) z rzeczownikiem zabawa tworzy jeden z nich: zapustny (zabawa zapustna).

Poradnia

21.09.2020

Tylne drzwi, w tylnych drzwiach

Proszę o poradę dotycząca sformułowania:
W tylnych drzwiach czy tylnich? Które jest poprawne?

Aby uzyskać odpowiedź na tak proste pytanie, wystarczy zajrzeć do słownika języka polskiego online (w Internecie) i wyszukać wspomniany wyraz. Można skorzystać ze stron: https://sjp.pwn.pl/ (Słownik języka polskiego PWN) oraz https://wsjp.pl/index.php?pwh=0 (Wielki słownik języka polskiego). Wyraz wystarczy wpisać w okienko przeglądarki słownika, np.:
https://sjp.pwn.pl/szukaj/tylny.html
https://wsjp.pl/index.php?id_hasla=36713&ind=0&w_szukaj=tylny
Wielki słownik języka polskiego (wsjp.pl) podaje również odmianę wyrazu: https://wsjp.pl/index.php?id_hasla=36713&id_znaczenia=4532026&l=25&ind=0
Słowniki notują mianownik lp. wyrazu jako "tylny", zatem poprawne wyrażenie ma postać "w tylnych drzwiach".

Poradnia

16.09.2020

Co oznacza słowo archaizm?

Szanowni Państwo,
Mam pytanie dotyczące znaczenia słowa "archaizm". Oczywistym jest, że oznacza ono wyraz lub frazę, które były niegdyś używane, natomiast wyszły już z powszechnego użycia. Jednak w niektórych źródłach można znaleźć informację, że słowa "archaizm" można użyć w bardziej ogólnym znaczeniu - w odniesieniu do starych rzeczy, przestarzałych metod czy poglądów. Szczególnie interesuje mnie użycie określenia "archaizm" w odniesieniu do nieaktualnych opinii lub przekonań. Np.: "Przekonanie o tym, że palenie tytoniu sprzyja poprawie zdrowia to archaizm" lub "Pogląd, że kobietom łatwiej jest zdać egzamin na prawo jazdy to totalny archaizm".
Z góry dziękuję za odpowiedź.
Pozdrawiam

Jak słusznie Pani zauważyła, słowo "archaizm" ma różne znaczenia. Jedno z nich to znaczenie specjalistyczne używane w językoznawstwie, drugie znaczenie podstawowe. Wyraz archaizm może określać cechy języka, a także wskazywać na pewną przestarzałość, nieaktualność poglądów, opinii, postaw itp. Obydwa znaczenia notują słowniki języka polskiego. Podajemy poniżej definicję za Wielkim słownikiem języka polskiego PAN (https://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=86835&ind=0&w_szukaj=archaizm):
- w językoznawstwie (jęz.) 'wyraz, postać fonetyczna, znaczenie, forma fleksyjna wyrazu lub konstrukcja składniowa współcześnie odczuwane jako już w zasadzie nieużywane, z wyjątkiem tekstów stylizowanych na dawne'
- książkowe (książk.) 'zjawisko postrzegane jako przestarzałe i należące do minionej epoki'.
Warto zwrócić uwagę, że drugiej definicji towarzyszy kwalifikator "książkowe". Opatruje się nim jednostki używane jedynie w sytuacji oficjalnej, często jedynie w języku pisanym, głównie w celu podniesienia stylistycznej wartości wypowiedzi, popisania się erudycją itp. Podane przez Panią zdania zawierają słowo archaizm użyte w odpowiednim znaczeniu. Można zadać jedynie pytanie, w jakim kontekście występują te zdania.

Poradnia

08.09.2020

Francja elegancja czy Francja-elegancja

Dobry wieczór,
mamy dość nietypowy problem, a mianowicie zastanawiam się z koleżanką, jak należy napisać: Francja elegancja czy raczej Elegancja Francja. Bardzo nas to nurtuje, więc gdybyśmy uzyskali odpowiedź już dziś, to byłaby elegancja francja (lub francja elegancja).
Z pozdrowieniami

W rozstrzygnięciu tego typowego problemu dotyczącego zapisu pomocne będą ustalenia słownikowe. Wielki słownik języka polskiego (wsjp.pl: https://wsjp.pl/index.php?id_hasla=34447 ) podaje, że to potoczne wyrażenie zapisywane jest jako Francja elegancja, czyli z zachowaniem wielkiej litery w nazwie państwa. Wyrażenie - jak podaje słownik - jest 'używane w sytuacji, gdy mówiący ocenia coś jako bardzo eleganckie i wzbudzające zachwyt'.
Słownik podaje też inne możliwe zapisy: Francja-elegancja oraz francja elegancja (zakładka: Noty o użyciu). Zapis z łącznikiem nawiązuje do podobnych połączeń w polszczyźnie potocznej, typu esy-floresy, chłopek-roztropek. Z kolei przyczyny zapisu Francji małą literą (francja elegancja) upatrywać można najprawdopodobniej w traktowaniu tego wyrazu w omawianym połączeniu nie jako nazwy kraju, ale raczej jako stereotypu łączonego z tym krajem (Francja to francuskość, m.in. elegancja).
Źródła słownikowe nie notują połączenia o szyku odwrotnym, tzn. elegancja Francja. Poświadczenia tekstowe wskazują na przewagę zapisu z wielką literą, w kolejności Francja elegancja.

Poradnia

07.09.2020

Piękność

Uszanowanie,
moim marzeniem jest dowiedzenie się, czy używanie wyrazu "piękność" jako przydawki (np. piękność dnia, piękność chwili) jest już formą archaiczną? Nie spotkałem się z nią wiele razy, dominuje raczej "piękno dnia", "piękno chwili". Zastanawiam się, czy język zmienił się już na tyle, że użycie "piękności" w taki sposób jest już nieaktualne.
Dziękuję za poświęconą uwagę i czas.
Wszystkiego dobrego!

Język żyje, zmienia się, to jest oczywiste. Najpierw uściślijmy - rzeczownik "piękność" w podanych przez Pana połączeniach nie występuje w funkcji przydawki.
Dawniej rzeczownik "piękność" miał szerszy zakres użycia i większą łączliwość z innymi rzeczownikami, które występowały w roli przydawek (np. piękność obrazu - jak podaje Słownik wileński z 1861 roku). Ewentualna „nieaktualność” rzeczownika "piękność" w tych połączeniach wyrazowych ma inne podłoże - wynika z utrwalonej w takich wyrażeniach łączliwości rzeczownika "piękno".
Trudno mówić, że połączenia „piękność dnia” , "piękność chwili" czy "piękność miasta" ma charakter archaiczny, raczej - nacechowany stylistycznie. Najczęściej występują one w opracowanej odmianie języka, są właściwe dla starannej polszczyzny. Doskonale spełniłyby się również w funkcji tytułu dzieła literackiego, filmowego, nazwy, bo zapadałyby w pamięć, zatrzymywały uwagę odbiorcy formą rzadko używaną na co dzień. Nie bez znaczenia jest też osobowe znaczenie rzeczownika "piękność" ('piękna kobieta'), częstsze w użyciu, niż "piękność" w znaczeniu cechy/ zbioru cech. Połączenie „piękno dnia” jest neutralne stylistycznie i utrwalone w użyciu w różnych kontekstach.

Poradnia

07.04.2020

Dziennik z podróży a dziennik podróżny

Szanowni Państwo,
chciałabym się dowiedzieć czy wyrażenia dziennik podróży i dziennik podróżny można stosować zamiennie. Myślałam, że dziennik podróży to dziennik opisujący jakąś podróż, a dziennik podróżny to taki, który ma format umożliwiający zabranie go ze sobą w podróż, ale ostatnio spotkałam się z opinią, że to nieprawda.
Z góry dziękuję za odpowiedź.

W niektórych zdaniach (wypowiedziach) wyrażenia "dziennik podróżny" i "dziennik z podróży" można stosować wymiennie, jeśli występują ze znaczeniem 'dziennik, codzienne notatki z przebiegu podróży'. Dziennik podróżny może również oznaczać 'notatnik, który zabieramy ze sobą w podróż', ponieważ ma niewielki format, jest praktyczny i przydatny. Wynika z tego, że nie można całkowicie rozgraniczyć znaczeń tych wyrażeń.

Poradnia

28.03.2020

San Marino a Sanmaryńczyk, Sanmarynka

Dzień dobry, mam pytanie dotyczące poprawności słowa mieszkańca San Marino. W słownikach zapis widnieje jako Sanmaryńczyk, jednak czytając różne artykuły spotykam się z wariantem Sanmarińczyk przez "i". Czy oznacza to, że forma z "i" jest niepoprawna? Czy może obie formy są poprawne? Z góry dziękuję za odpowiedź.

Słowniki języka polskiego i słownik poprawnej polszczyzny notują dwie formy: Sanmaryńczyk (nazwa mieszkańca państwa San Marino, rodzaj męski) i sanmaryńczyk (nazwa mieszkańca miasta San Marino). Dla rodzaju żeńskiego wykorzystuje się odpowiednio formy Sanmarynka i sanmarynka. Są to formy zgodne z normą wzorcową polszczyzny. Postać nazw Sanmaryńczyk i Sanmarynka wynika z zasad przyswajania nazw obcych do polszczyzny, a przede wszystkim z adaptacji nietypowych dla języka polskiego połączeń głosek, w tym pypadku jest to "ri".
Nazwę Sanmarińczyk, szerzącą się w języku mediów, można uznać za przejaw zwyczaju językowego (uzus językowy). Nie jest ona zgodna z normą polszczyzny wzorcowej. Nazwę mieszkańca utworzono w prosty sposób od San Marino, co przyczyniło się do zachowania głoski (litery) "i" wewnątrz tego wyrazu. Być może stanie się wkrótce tak, że forma Sanmarińczyk zostanie uznana za zgodną z normą użytkową (potoczną) języka.

Poradnia